ئۇيغۇر تەتقىقات ئىنستىتۇتى | تەھرىرى: د. ئابدۇرېھىم دۆلەت
2025-يىلى 8-دېكابىر
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى » (Uyghur Tribunal)؛ خەلقئارا دۆلەتلەر سىستېمىسى، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى (ب د ت) ۋە مەۋجۇت خەلقئارالىق ئەدلىيە ئورگانلىرىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندا يۈز بېرىۋاتقان ئېغىر كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكلىرىگە قارىتا سۈكۈت قىلغان ياكى ئۈنۈملۈك تەدبىر قوللانمىغان بىر تارىخىي پەيتتە، پۇقرالار جەمئىيىتىنىڭ ئادالەت ئىزدەش ئىرادىسىنىڭ نامايەندىسى سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقتى. لوندوننى مەركەز قىلغان بۇ مۇستەقىل خەلق سوتى، 2021-يىلى 9-دېكابىر ئېلان قىلغان ئاخىرقى ھۆكۈمنامىسى ئارقىلىق خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي خەلقلەرگە قاراتقان قىلمىشلىرىنى قانۇنىي رامكا ئىچىدە باھالاپ، تارىخىي بىر قارارغا ئىمزا قويدى. بۇ سوت، دۆلەتلەرنىڭ ئىقتىسادىي مەنپەئەتلىرى ۋە گېئو-سىياسىي تەڭپۇڭلۇقلار سەۋەبىدىن «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» ئاتالغۇسىنى ئىشلىتىشتىن ئۆزىنى قاچۇرۇۋاتقان بىر مۇھىتتا، ھەقىقەتنى ئوتتۇرىغا چىقىرىش مەقسىتىدە قۇرۇلدى.[1]
بۇ سوتنىڭ قۇرۇلۇشى، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن بېرىلگەن «قايتا تەكرارلانمىسۇن» (تەكرارلانماسلىق) ۋەدىسىنىڭ ئەمەلىيەتتە نەقەدەر ئاجىزلىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان بىر ئەينەك رولىنى ئوينىدى. خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى سىياسەتلىرىنىڭ دەسلەپتە مەجبۇرىي ئاسسىمىلياتسىيە شەكلىدە باشلانغان بولسىمۇ، كېيىنچە تېخىمۇ رادىكاللىشىپ بىر مىللەتنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى يوقىتىشقا يۈزلەنگەنلىكى ئىلگىرى سۈرۈلدى. خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ بۇ جىنايەتلەرگە قايتۇرغان ئىنكاسىنىڭ ئاستا ۋە بۆلۈنۈش ئىچىدە بولۇشى سەۋەبىدىن، «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» بىر «خەلق سوتى» بولۇش سۈپىتى بىلەن بۇ بوشلۇقنى تولدۇرۇشقا تىرىشتى.[2]
سوتنىڭ خىزمەت جەريانى؛ دەلىل-ئىسپاتلارنى توپلاش، گۇۋاھچىلارنى ئاڭلاش ۋە مۇتەخەسسىسلەر دوكلاتىنى ئانالىز قىلىش ئارقىلىق ئېلىپ بېرىلدى. بۇ جەرياندا، خىتاينىڭ «قايتا تەربىيەلەش» نامىدا قۇرغان لاگېرلىرى، مەجبۇرىي ئەمگەك سىستېمىسى ۋە نوپۇس كونترول قىلىش (تۇغۇت چەكلەش) سىياسەتلىرى ئەتراپلىق تەكشۈرۈلدى. سوتنىڭ مەقسىتى پەقەت جىنايەتلەرنى رەتكە تىزىشلا ئەمەس، بەلكى بۇ قىلمىشلارنىڭ خەلقئارا قانۇندىكى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» ۋە «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر» ئۆلچىمىگە چۈشىدىغان-چۈشمەيدىغانلىقىنى قانۇنىي دەلىللەر بىلەن بېكىتىش ئىدى.[3]
سوتنىڭ ھۆكۈمى، گەرچە بىر دۆلەت سوتىنىڭ قارارىدەك ئىجرا قىلىش كۈچىگە ئىگە بولمىسىمۇ، ئەخلاقىي ۋە سىياسىي سالمىقى ئىنتايىن زور بولدى. بۇ ھۆكۈم خەلقئارا جامائەت پىكرىنىڭ، پارلامېنتلارنىڭ ۋە كىشىلىك ھوقۇق تەشكىلاتلىرىنىڭ خىتايغا بولغان پوزىتسىيەسىنى قايتىدىن شەكىللەندۈرۈشىگە ۋەسىلە بولدى. بولۇپمۇ «مەقسەت» (intent) ئامىلىنىڭ ئىسپاتلىنىشى، خىتاينىڭ سىياسەتلىرىنىڭ ئاددىي بىر بېسىم ئەمەس، بەلكى بىر مىللەتنى يوقىتىش پىلانى ئىكەنلىكىنى پاش قىلدى.[4]
بۇ ماقالىدە «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»نىڭ قۇرۇلۇش تارىخى، قوللانغان ئۇسۇللىرى، توپلىغان دەلىل-ئىسپاتلىرى ۋە چىقارغان ھۆكۈمىنىڭ مەزمۇنى تەپسىلىي يورۇتۇپ بېرىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بۇ سوتنىڭ خەلقئارا سىياسەتتە پەيدا قىلغان تەسىرى، خىتاينىڭ بۇنىڭغا قايتۇرغان ئىنكاسى ۋە ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن نېمىدىن دېرەك بېرىدىغانلىقى مۇھاكىمە قىلىنىدۇ. مەقسەت، بۇ چوڭ تارىخىي ۋەقەنى خاتىرىلەش بىلەن بىرگە، كەلگۈسىدىكى ئادالەت ئىزدەش يوللىرىغا قانداق تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى ئانالىز قىلىشتۇر.
شۇنى تەكىتلەش كېرەككى، بۇ سوتنىڭ نەتىجىسى بىر ئاخىرقى چەك ئەمەس، بەلكى خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ھەرىكەتكە ئۆتۈشى ئۈچۈن بىر باشلىنىش نۇقتىسىدۇر. سوتنىڭ بايقاشلىرىغا ئاساسلانغاندا، خىتاينىڭ جىنايەتلىرى بۈگۈنكى كۈندىمۇ داۋاملىشىۋاتقان بولۇپ، بۇ ئەھۋال دۇنياۋى ئىنكاسنىڭ جىددىي ۋە ماسلاشقان ھالدا ئىپادىلىنىشىنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ ماقالە، شۇ تارىخىي ھۆكۈمنىڭ تۆت يىللىقى مۇناسىۋىتى بىلەن، بۇ ئادالەت ۋە ھەقىقەت ئىزدەش جەريانىنى قايتىدىن ئەسلەش ۋە كەلگۈسىگە نەزەر سېلىش مەقسىتىدە يېزىلدى.
ئاخىرىدا، «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»نىڭ مەۋجۇت بولۇشىنىڭ ئۆزىلا، دۆلەتلەرنىڭ ئۆز مەجبۇرىيەتلىرىنى ئادا قىلمىغانلىقىنىڭ بىر ئىسپاتىدۇر. ئەگەر خەلقئارا سوتلار ياكى دۆلەتلەر ئۆز مەجبۇرىيەتلىرىنى ئادا قىلغان بولسا ئىدى، بۇنداق بىر خەلق سوتىغا ئېھتىياج قالمايتتى. بۇ نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، سوتنىڭ ھۆكۈمى خەلقئارا تەرتىپكە قارىتىلغان بىر تەنقىد ۋە ئاگاھلاندۇرۇش سۈپىتىدە تارىخقا كىردى.
سوتنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى: بوشلۇقتا بىخ سۈرگەن ئادالەت مېخانىزمى
خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى سىياسەتلىرى، بولۇپمۇ 2014-يىلى باشلانغان «تېررورلۇققا قارشى قاتتىق زەربە بېرىش ھەرىكىتى» بىلەن رادىكال بىر ئۆزگىرىشنى باشتىن كەچۈردى. بۇ سىياسەتلەرنىڭ مەقسىتى دەسلەپتە «بۆلگۈنچىلىككە قارشى تۇرۇش» دەپ ئاتالغان بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇر ۋە باشقا مۇسۇلمان خەلقلەرنىڭ كىملىكىنى يوقىتىشنى نىشان قىلغان كەڭ كۆلەملىك بىر سىياسەتكە ئايلاندى.[5] 2016-يىلى چېن چۈەنگو نىڭ رايونغا پارتكوم سېكرېتارى قىلىپ تەيىنلىنىشى بىلەن، تىبەتتە سىناق قىلىنغان تور شەكلىدىكى ساقچى پونكىتلىرى ۋە يۇقىرى تېخنىكىلىق نازارەت سىستېمىلىرى شەرقىي تۈركىستانغا يۆتكىلىپ، رايون بىر ئۈستى ئوچۇق تۈرمىگە ئايلاندۇرۇلدى.
-2017يىلىدىن باشلاپ كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن قىلىش دولقۇنى باشلاندى. مىليونلىغان ئىنسان ھېچقانداق قانۇنىي رەسمىيەتسىز، پەقەت دىنىي ئېتىقادى، مىللىي كىملىكى، مەدەنىيەت ئۆرپ-ئادەتلىرى ياكى چەت ئەل بىلەن بولغان ئالاقىلىرى سەۋەبىدىن «كەسپىي تېخنىكا تەربىيەلەش مەركىزى» دەپ ئاتالغان لاگېرلارغا قامالدى.[6] سۈنئىي ھەمراھ كۆرۈنۈشلىرى ۋە گۇۋاھچىلارنىڭ بايانلىرى، بۇ لاگېرلارنىڭ كۆلىمىنىڭ تېز سۈرئەتتە كېڭەيگەنلىكىنى ۋە ئۇ يەردە ئىنسانىيەتكە يات مۇئامىلىلەرنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى.
لېكىن، بۇ ئېغىر جىنايەتلەرگە قارىتا خەلقئارا قانۇن سىستېمىسى ئاجىز كەلدى. خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى (UCM)، خىتاينىڭ رىم نىزامنامىسىدا ئەزا بولماسلىقى سەۋەبىدىن بۇ دېلونى بىر تەرەپ قىلىش ھوقۇقىنىڭ يوقلۇقىنى بىلدۈردى. ئۇيغۇرلارنىڭ تاجىكىستان ۋە كامبودژاغا ئوخشاش ئەزا دۆلەتلەردىن مەجبۇرىي قايتۇرۇلۇشى ئارقىلىق سوتنىڭ ئەدلىيە دائىرىسىگە كىرىدىغانلىقى ئىلگىرى سۈرۈلگەن بولسىمۇ، سوت تەكشۈرۈش ئېچىشنى رەت قىلدى.[7] بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى (ب د ت) خەۋپسىزلىك كېڭىشىمۇ خىتاينىڭ رەت قىلىش (ۋېتو) ھوقۇقى سەۋەبىدىن پالەچ ھالغا چۈشۈپ قالدى. خىتاي، ب د ت نىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىدىكى تەسىر كۈچىنى ئىشلىتىپ كىشىلىك ھوقۇق كېڭىشىدىكى مۇنازىرىلەرنى توسۇشقا ۋە ئۆزىنى ئاقلاشقا تىرىشتى. خەلقئارا ئادالەت سوتى (UAD) بولسا پەقەت دۆلەتلەر ئارا دەۋالارنى بىر تەرەپ قىلىدىغان بولۇپ، خىتاينىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق ئەھدىنامىسىنىڭ سوت ھوقۇقىغا دائىر ماددىسىغا شەرت قويغانلىقى (reservation) سەۋەبىدىن بۇ يولمۇ تاقاق ئىدى.
بۇ خىل قانۇنىي ۋە سىياسىي قىيىنچىلىقلار ئالدىدا، دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى رەئىسى دولقۇن ئەيسا 2020-يىلى ئىيۇن ئېيىدا داڭلىق ئىنگلىز ئادۋوكات سېر جېففىرىي نايس (Sir Geoffrey Nice QC) قا ئىلتىماس قىلىپ، مۇستەقىل بىر خەلق سوتى قۇرۇلۇشىنى تەلەپ قىلدى.[8] ئىلگىرى يۇگوسلاۋىيە سوتىدا مىلوشېۋىچنى سوتلىغان تەجرىبىلىك قانۇنشۇناس سېر جېففىرىي نايس، بۇ تەلەپنى قوبۇل قىلدى، ئەمما سوتنىڭ تامامەن مۇستەقىل بولىدىغانلىقىنى ۋە نەتىجىنىڭ ئالدىن بەلگىلەنمەيدىغانلىقىنى شەرت قىلدى.
بۇ سوتنىڭ مەقسىتى ھېچقانداق رەسمىي سوت تەكشۈرمىگەن دەلىللەرنى توپلاش، ئانالىز قىلىش ۋە خىتاينىڭ قىلمىشلىرىنىڭ خەلقئارا قانۇنغا خىلاپ ياكى ئەمەسلىكىنى بېكىتىش ئىدى. بۇ، دۆلەتلەرنىڭ سۈكۈتىگە ۋە ھەرىكەتسىزلىكىگە بىر جاۋاب سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقتى.
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»، 1960-يىللاردىكى ۋىيېتنام ئۇرۇشى جىنايەتلىرىنى تەكشۈرگەن رۇسسېل سوتى (Russell Tribunal) ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلىپ، پۇقرالار جەمئىيىتىنىڭ تەشەببۇسى بىلەن قۇرۇلدى. بۇ سوت، ھېچقانداق ھۆكۈمەتنىڭ قوللىشى بولمىغان ئەھۋالدا، پەقەت ئادالەت ۋە ھەقىقەتنى ئىزدەش ئىرادىسى بىلەن ئىش باشلىدى. سوتنىڭ قۇرۇلۇشى، خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ دىققىتىنى شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسىگە تارتىشتا مۇھىم بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولدى. بۇ، زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچىلارغا بېشىدىن ئۆتكەنلەرنى سۆزلەپ بېرىدىغان بىر سەھنە ھازىرلاپ بەردى ۋە خىتاينىڭ «ئىچكى ئىشلار» دەۋاسىغا كۈچلۈك بىر زەربە بەردى.
سوتنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە خىزمەت ئۇسۇلى
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» بىر «خەلق سوتى» بولۇشى سەۋەبىدىن دۆلەت ياكى خەلقئارا تەشكىلاتلار تەرىپىدىن قۇرۇلمىغان، شۇڭا قارارلىرىنى ئىجرا قىلىدىغان كۈچى ياكى جازالاش ھوقۇقى يوق ئىدى. ئەمما قانۇنلۇقلىقى (legitimacy)؛ قوللانغان ئاشكارا ۋە ئادىل تەرتىپلەردىن، دەلىل-ئىسپاتلارغا بولغان قاتتىق تەلەپلەردىن ۋە ھەيئەت ئەزالىرىنىڭ بىتەرەپلىكىدىن كەلمەكتە ئىدى. سوت ھەيئىتى؛ قانۇنشۇناس، ئاكادېمىك، دوختۇر ۋە باشقا ساھەلەردىكى مۇتەخەسسىسلەردىن تەركىب تاپقان بولۇپ، بىر زاسېداتېللار ئۆمىكى (jury) دەك رول ئوينىدى.
سوتنىڭ خىزمەتلىرى 2020-يىلى سېنتەبىر ئېيىدا رەسمىي باشلاندى. سوت لوندوندا ئۈچ قېتىم (2021-يىلى ئىيۇن، سېنتەبىر ۋە نويابىر) خەلققە ئوچۇق گۇۋاھلىق بېرىش يىغىنى ئۆتكۈزدى. بۇ يىغىنلاردا ئونلىغان لاگېر شاھىتى، مۇتەخەسسىس ۋە تەتقىقاتچىلار بىۋاسىتە ياكى ئىنتېرنېت ئارقىلىق ئىپادە بەردى.[9] سوت جەريانى ئىنتېرنېتتىن نەق مەيدان تارقىتىلىپ، پۈتۈن دۇنيانىڭ كۆز ئالدىدا ئېلىپ بېرىلدى.
سوتنىڭ دەلىل توپلاش مېخانىزمى ئىنتايىن كەڭ دائىرىلىك ئىدى. بىرىنچىسى، لاگېردىن قۇتۇلغانلارنىڭ بىۋاسىتە گۇۋاھلىقى ئاڭلاندى. ئۇلار لاگېردىكى قىيناش، جىنسىي پاراكەندىچىلىك ۋە مەجبۇرىي دورا بېرىش قاتارلىق قىلمىشلارنى تەپسىلىي سۆزلەپ بەردى. ئىككىنچىسى، ئادرىيان زېنز (Adrian Zenz)، جېيمىس مىلۋارد (James Millward) قاتارلىق تونۇلغان مۇتەخەسسىسلەر خىتاينىڭ ھۆكۈمەت ھۆججەتلىرىنى، ئىستاتىستىكىلىق سانلىق مەلۇماتلىرىنى ۋە سۈنئىي ھەمراھ كۆرۈنۈشلىرىنى ئانالىز قىلىپ سوتقا سۇندى. بولۇپمۇ «شىنجاڭ ساقچى ھۆججەتلىرى» (Xinjiang Police Files) ۋە «خىتاي تېلېگراممىلىرى» (China Cables) غا ئوخشاش سىرتقا ئاشكارىلانغان مەخپىي ھۆججەتلەر، خىتاينىڭ مەقسىتىنى ئىسپاتلاشتا ھەل قىلغۇچ رول ئوينىدى.
سوت، ئادالەت پىرىنسىپى بويىچە، خىتاي ھۆكۈمىتىنىمۇ سوتقا قاتنىشىشقا ۋە ئۆزىنى ئاقلاشقا بىر قانچە قېتىم تەكلىپ قىلدى. بىراق خىتاي ھۆكۈمىتى بۇ تەكلىپلەرگە جاۋاب بەرمىدى، ئەكسىچە سوتنى «ساختا» ۋە «سىياسىي ئويۇن» دەپ ئەيىبلەپ، سوت تەشكىللىگۈچىلىرى ۋە گۇۋاھچىلىرىغا قارشى جازا قارارلىرىنى يۈرگۈزدى.[10] خىتاينىڭ قاتناشمىغانلىقىغا قارىماي، سوت ھەيئىتى خىتاينىڭ ئاشكارا ئېلان قىلغان ئاق تاشلىق كىتابلىرى ۋە باياناتلىرىنىمۇ دەلىل سۈپىتىدە باھالاپ، ئىمكانقەدەر تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاشقا تىرىشتى.
سوتنىڭ قوللانغان ئىسپاتلاش ئۆلچىمى، ئەڭ يۇقىرى دەرىجىدىكى « شەك-شۈبھىسىز » ((beyond reasonable doubt بولۇش پىرىنسىپى ئىدى.[11] گەرچە بىر خەلق سوتى بولسىمۇ، بىر جىنايى ئىشلار سوتىغا ئوخشاش قاتتىق ئۆلچەملەرنى قوللاندى. بۇ دېگەنلىك شۇكى، پەقەت ئېھتىماللىق ياكى گۇمان بىلەن ھۆكۈم قىلىنمايدۇ، ئەكسىچە دەلىللەرنىڭ كەسكىن ۋە ئىشەنچلىك بولۇشى كېرەك.
بۇ سوتنىڭ يەنە بىر ئالاھىدىلىكى بارلىق دەلىل ۋە ئىسپاتلارنى ئاممىغا ئاشكارا قىلىشى ئىدى. سوتنىڭ تور بېتىدە يۈز مىڭلىغان بەتلىك ھۆججەت، گۇۋاھچىلارنىڭ بايانلىرى ۋە مۇتەخەسسىسلەرنىڭ دوكلاتلىرى ئېلان قىلىندى. بۇ، كەلگۈسىدىكى تەتقىقاتچىلار ۋە قانۇنشۇناسلار ئۈچۈن قىممەتلىك بىر ئارخىپ (تارىخىي ماتېرىيال ئامبىرى) ھازىرلىدى. خۇلاسىلەپ ئېيتقاندا، «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»نىڭ قۇرۇلمىسى ۋە خىزمەت ئۇسۇلى، خەلقئارا قانۇننىڭ بوشلۇقىنى تولدۇرۇش، ھەقىقەتنى ئىلمىي ۋە قانۇنىي ئۇسۇلدا ئوتتۇرىغا قويۇش ۋە تارىخىي بىر خاتىرە قالدۇرۇش جەھەتتە ئىنتايىن مۇھىم بىر ئورۇنغا ئىگە. دۇنياغا شۇنى كۆرسەتتىكى، ئەگەر دۆلەتلەر ئادالەتنى تىكلىيەلمىسە، خەلق ئادالەتنى ئۆزى ئىزدەيدۇ.
سوتنىڭ خىتاي سىياسەتلىرىگە بولغان باھاسى
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» (Uyghur Tribunal)، خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى سىياسەتلىرىنى كەڭ دائىرىدە تەكشۈرۈپ، بۇ سىياسەتلەرنىڭ ئاددىي بىر كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى ئەمەس، بەلكى سىستېمىلىق پىلانلانغان ۋە يۇقىرى قاتلامدىن بۇيرۇق قىلىنغان ھەرىكەتلەر ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. سوتنىڭ باھالىشىچە بۇ سىياسەتلەر نوپۇس كونترول قىلىش، كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن قىلىش، مەجبۇرىي ئەمگەك ۋە مەدەنىيەتنى يوقىتىش قاتارلىق بىر يۈرۈش جىنايى قىلمىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
تۇغۇت چەكلەش سىياسىتى، سوتنىڭ دىققىتىنى ئەڭ كۆپ تارتقان نۇقتىلاردىن بىرى بولدى. سوتنىڭ بايقاشلىرىغا ئاساسلانغاندا، خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر ئاياللىرىغا مەجبۇرىي ھامىلەنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئەسۋابى (RİA) سالدۇرۇش، مەجبۇرىي بالا چۈشۈرۈش ۋە تۇغماس قىلىۋېتىش (sterilization) قاتارلىق تەدبىرلەرنى كەڭ كۆلەمدە يۈرگۈزگەن.[12] ئىستاتىستىكىلىق سانلىق مەلۇماتلارغا قارىغاندا، 2015-يىلدىن 2018-يىلغىچە بولغان ئارىلىقتا ئۇيغۇرلار زىچ ئولتۇراقلاشقان خوتەن ۋە قەشقەرگە ئوخشاش جايلاردا تۇغۇلۇش نىسبىتى %70 تىن كۆپرەك تۆۋەنلىگەن. 2018-يىلى شەرقىي تۈركىستاندا RİA (ھالقا) سالدۇرۇش نىسبىتى، خىتاينىڭ باشقا رايونلىرىغا سېلىشتۇرغاندا ئىنتايىن يۇقىرى بولغان. سوت بۇ قىلمىشلارنى، ئۇيغۇر نوپۇسىنىڭ كەلگۈسىدىكى كۆپىيىشىنى توسۇش ۋە ئۇلارنى بىيولوگىيەلىك جەھەتتىن يوقىتىش مەقسىتىنىڭ ئىپادىسى دەپ باھالىدى.[13]
كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن قىلىش ۋە لاگېر سىستېمىسى، سوتنىڭ يەنە بىر مۇھىم تەكشۈرۈش نۇقتىسى ئىدى. گۇۋاھچىلارنىڭ بايانلىرى ۋە ئاشكارىلانغان ھۆججەتلەر شۇنى كۆرسەتتىكى، مىليونلىغان ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي خەلقلەر ھېچقانداق جىنايى سەۋەب بولمىغان ئەھۋال ئاستىدا، پەقەت مىللىي ۋە دىنىي كىملىكلىرى سەۋەبىدىن تۇتۇلۇپ، ئاتالمىش «كەسپىي تېخنىكا تەربىيەلەش مەركەزلىرى»گە قامالغان.[14] بۇ لاگېرلاردا تۇتقۇنلار ئېغىر جىسمانىي ۋە روھىي قىيناشلارغا، بولۇپمۇ «يولۋاس ئورۇندۇق» (tiger chair) قا ئولتۇرغۇزۇش، توكلۇق تاياق بىلەن ئۇرۇش، ئۇيقۇسىز قالدۇرۇش ۋە يالغۇز قاماشقا ئوخشاش مۇئامىلىلەرگە دۇچار بولغان. سوت يەنە لاگېرلاردا ئاياللارغا قارىتا سىستېمىلىق باسقۇنچىلىق ۋە جىنسىي زوراۋانلىق قىلمىشلىرىنىڭ يۈز بەرگەنلىكىنى ئىسپاتلىدى.[15]
مەجبۇرىي ئەمگەك مەسىلىسىمۇ سوتنىڭ باھالىشىدا مۇھىم ئورۇن تۇتتى. شېففىلد ھاللام ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ (Sheffield Hallam University) دوكلاتلىرى ۋە باشقا مۇتەخەسسىسلەرنىڭ ئىسپاتلىرىغا تايىنىپ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ «نامراتلىقتىن قۇتۇلدۇرۇش» ۋە «ئىشچى يۆتكەش» نامىدا، ئۇيغۇرلارنى ئۆز يۇرتلىرىدىن ياكى لاگېرلارنىڭ ئىچىدىكى زاۋۇتلاردىن خىتاينىڭ ئىچكى ئۆلكىلىرىگە ۋە رايوندىكى سانائەت رايونلىرىغا مەجبۇرىي يۆتكىگەنلىكى ئېنىقلاندى.[16] بۇ سىستېما ئاليۇمىن، پولات، باتارىيە، توقۇمىچىلىق ۋە ئېلېكتىرون مەھسۇلاتلىرىغا ئوخشاش نۇرغۇن ساھەنىڭ تەمىنلەش زەنجىرىگە سىڭىپ كىرگەن بولۇپ، دۇنياۋى ماركىلارنىمۇ بۇ جىنايەتكە شېرىك بولۇپ قېلىش خەۋپى بىلەن يۈزلەشتۈردى. سوت بۇنى زامانىۋى قۇللۇقنىڭ بىر شەكلى دەپ باھالىدى.[17]
مەدەنىيەت ۋە دىننى يوقىتىش سىياسەتلىرىمۇ سوت تەرىپىدىن دەلىللەندى. سۈنئىي ھەمراھ كۆرۈنۈشلىرى، شەرقىي تۈركىستاندىكى تەخمىنەن 16،000 مەسچىتنىڭ (%65) ۋەيران قىلىنغانلىقىنى ياكى زىيانغا ئۇچرىغانلىقىنى كۆرسەتتى.[18] بۇنىڭدىن باشقا، ئۇيغۇر تىلىدا مائارىپنىڭ چەكلىنىشى، دىنىي پائالىيەتلەرنىڭ جىنايەت ھېسابلىنىشى ۋە بالىلارنىڭ ئائىلىلىرىدىن ئايرىۋېتىلىپ دۆلەت كونتروللۇقىدىكى ياتاقلىق مەكتەپلەرگە ئورۇنلاشتۇرۇلۇشىغا ئوخشاش ھەرىكەتلەر، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە كىملىكىنى يىلتىزىدىن قۇرۇتۇش تەشەببۇسى دەپ باھالاندى.
ئاخىرقى قارار (2021): ئىرقىي قىرغىنچىلىق ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر
-2021يىلى 9-دېكابىر كۈنى، «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» (Uyghur Tribunal) دۇنيانىڭ دىققىتىنى تارتقان تارىخىي ھۆكۈمىنى ئېلان قىلدى. سوت رەئىسى سېر جېففىرىي نايس (Sir Geoffrey Nice QC) ئوقۇغان بۇ قارار تېكىستى، خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى (PRC) نىڭ ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي خەلقلەرگە قاراتقان قىلمىشلىرىنى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» (Genocide) ۋە «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» (Crimes Against Humanity) دەپ بېكىتتى. بۇ ھۆكۈم، خەلقئارا قانۇن ئۆلچەملىرىگە ئاساسەن چىقىرىلغان بولۇپ، «شەك-شۈبھىسىز» (beyond reasonable doubt) بولۇش ئۆلچىمىدە ئىسپاتلاندى.[19]
سوتنىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق ھۆكۈمى، ئاساسلىقى 1948-يىلىدىكى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق جىنايىتىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە جازالاش ئەھدىنامىسى»نىڭ 2 (d) ماددىسىغا، يەنى «گۇرۇپپا ئىچىدە تۇغۇتنى چەكلەشكە قارىتىلغان تەدبىرلەرنى مەجبۇرلاش» پىرىنسىپىغا تايىناتتى.[20] سوت ھەيئىتى خىتاينىڭ ئۇيغۇر ئاياللىرىغا قارىتا مەجبۇرىي تۇغماس قىلىۋېتىش، مەجبۇرىي بالا چۈشۈرۈش ۋە ھامىلەنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئەسۋابى (RİA) سالدۇرۇش سىياسەتلىرىنىڭ، ئۇيغۇر نوپۇسىنى كەلگۈسىدە كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە ئازايتىش ۋە قىسمەن يوقىتىش نىيىتى بىلەن يۈرگۈزۈلگەنلىكىنى بېكىتتى. سوت، گەرچە كەڭ كۆلەملىك ئۆلتۈرۈش (mass killing) دەلىللىرى تېپىلمىغان بولسىمۇ، تۇغۇتنى چەكلەش ئارقىلىق بىر مىللەتنىڭ داۋاملىشىشىنى كېسىپ تاشلاش قىلمىشىنىڭ يالغۇز ئۆزى ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى شەكىللەندۈرىدىغانلىقىنى تەكىتلىدى.
بۇنىڭدىن باشقا سوت، خىتاينىڭ تۆۋەندىكى قىلمىشلار ئارقىلىق «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» سادىر قىلغانلىقىغا ھۆكۈم قىلدى:
- قىيىن-قىستاق (Torture): لاگېرلاردا ۋە تۇتۇپ تۇرۇش مەركەزلىرىدە سىستېمىلىق قىيناشلارنىڭ قوللىنىلغانلىقى.
- باسقۇنچىلىق ۋە جىنسىي زوراۋانلىق: ئايال مەھبۇسلارغا قارىتا جىنسىي ھاقارەت ۋە زوراۋانلىق قىلمىشلىرىنىڭ يۈز بەرگەنلىكى.
- مەجبۇرىي يۆتكەش (Deportation or forcible transfer): ئىنسانلارنىڭ ئۆز يەرلىرىدىن مەجبۇرىي كۆچۈرۈلۈشى ۋە ئىشلىتىلىشى.
- ئەركىنلىكتىن مەھرۇم قىلىش: مىليونلىغان ئىنساننىڭ ھېچقانداق قانۇنىي ئاساسسىز قامىلىشى.
- زىيانكەشلىك (Persecution): دىنىي ۋە مىللىي كىملىكى سەۋەبىدىن سىستېمىلىق كەمسىتىش ۋە بېسىم.
- مەجبۇرىي يوقىتىۋېتىش (Enforced disappearance): نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ ئىز-دېرىكىنىڭ يوقىتىۋېتىلىشى.
سوت يەنە بۇ جىنايەتلەرنىڭ مەسئۇلىيىتىنى بىۋاسىتە خىتاي كوممۇنىستىك پارتىيەسىنىڭ يۇقىرى قاتلىمىغا، بولۇپمۇ دۆلەت رەئىسى شى جىنپىڭ ۋە شەرقىي تۈركىستان پارتكوم سېكرېتارى چېن چۈەنگوغا ئوخشاش شەخسلەرگە ئارتتى.[21] ئاشكارىلانغان «شىنجاڭ ھۆججەتلىرى» ۋە باشقا ئىچكى ماتېرىياللار، بۇ سىياسەتلەرنىڭ يەرلىك ئەمەلدارلارنىڭ خالىغانچە ئىش قىلىشى ئەمەس، بەلكى مەركىزىي ھۆكۈمەتنىڭ بىۋاسىتە پىلانلىشى ۋە بۇيرۇقى بىلەن ئىجرا قىلىنغانلىقىنى ئىسپاتلىدى. سوتنىڭ قارارىدا، خىتاينىڭ ھەرىكەتلىرىنىڭ بىر قىسمىنىڭ (مەسىلەن ئاتالمىش «تېررورلۇققا قارشى تۇرۇش») دۆلەت بىخەتەرلىكىنى باھانە قىلغانلىقى، ئەمما بۇ تەدبىرلەرنىڭ كەڭ كۆلەملىك ۋە سىستېمىلىق ھالدا پۈتۈن بىر مىللەتنى نىشانلىغانلىقى، شۇڭا ھېچقانداق قانۇنىي ئاساسىنىڭ يوقلۇقى تەكىتلەندى.
بۇ ھۆكۈم دۇنيادىكى تۈرلۈك ھۆكۈمەتلەر، پارلامېنتلار ۋە شىركەتلەر ئۈچۈن قانۇنىي ۋە ئەخلاقىي بىر ئۆلچەم بەلگىلىدى. سوتنىڭ ئىجرا قىلىش كۈچى بولمىسىمۇ، چىقارغان نەتىجىسى خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ خىتايغا بولغان پوزىتسىيەسىنى ئۆزگەرتىشى ۋە تېخىمۇ كونكرېت تەدبىرلەرنى ئېلىشى يۆنىلىشىدە بېسىم پەيدا قىلدى. بۇ قارار، ئۇيغۇرلارنىڭ تارتقان ئازابلىرىنىڭ خەلقئارا سەھنىدە رەسمىي ئېتىراپ قىلىنىشىدىن دېرەك بەردى.
سوتنىڭ ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن ئەھمىيىتى ۋە تەسىرى
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» (Uyghur Tribunal) نىڭ قۇرۇلۇشى ۋە چىقارغان ھۆكۈمى، ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن، بولۇپمۇ مۇھاجىرەتتىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئىنتايىن چوڭقۇر تارىخىي ۋە پىسخىكىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە بولدى. بۇ سوت، ئۇيغۇرلارنىڭ يىللاردىن بۇيان تارتىپ كېلىۋاتقان ئازابلىرىنىڭ خەلقئارالىق مۇستەقىل بىر ئورگان تەرىپىدىن رەسمىي «جىنايەت» دەپ ئېتىراپ قىلىنىشى بولۇپ، ئۇيغۇر دەۋاسىدا بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى ھېسابلاندى.
بىرىنچىسى، سوتنىڭ قارارى، دەلىللەرنىڭ رەسمىيلىشىشى ۋە تارىخىي خاتىرە قالدۇرۇش جەھەتتە مۇھىم رول ئوينىدى. سوت جەريانىدا توپلانغان يۈز مىڭلىغان بەتلىك ھۆججەت، يۈزلىگەن سائەتلىك گۇۋاھچى بايانلىرى ۋە مۇتەخەسسىس ئانالىزلىرى، كەلگۈسىدىكى قانۇنىي باسقۇچلار ۋە تارىخ تەتقىقاتلىرى ئۈچۈن قىممەتلىك بىر ئارخىپقا ئايلاندى. خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئىنكار قىلىش ۋە يوشۇرۇش ئۇرۇنۇشلىرىغا قارشى، بۇ ئارخىپ ھەقىقەتنىڭ يوقىلىپ كەتمەسلىكىنى كاپالەتكە ئىگە قىلدى. كەلگۈسى ئەۋلادلار ئۈچۈن بۇ سوت، بۈگۈن يۈز بەرگەن پاجىئەلەرنىڭ ئەڭ ئىشەنچلىك ئىسپاتى سۈپىتىدە قالىدۇ.
ئىككىنچىسى، مۇھاجىرەت پىسخىكىسى، ئادالەت، ئېتىراپ قىلىش ۋە كوللېكتىپ ئەستە تۇتۇش قابىلىيىتى نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا، بۇ سوت لاگېر شاھىتلىرى ۋە زىيانكەشلىككە ئۇچرىغۇچى ئائىلىلەر ئۈچۈن بىر خىل مەنىۋى تەسەللىي بەردى. ئۇزۇن يىللاردىن بۇيان «يالغانچى»، «تېررورچى» دەپ قارالغان ئىنسانلار، دۇنيانىڭ كۆز ئالدىدا ئۆزلىرىنىڭ بېشىدىن كەچكەنلىرىنى سۆزلەش پۇرسىتى تاپتى ۋە سۆزلىرىنىڭ راستلىقى «شەك-شۈبھىسىز» بىر شەكىلدە ئىسپاتلاندى. بۇ، ئۇلارنىڭ ئىنسانلىق ئىززىتىنىڭ ئەسلىگە كەلتۈرۈلۈشى ۋە ئازابلىرىنىڭ دۇنيا تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنىشى دېمەكتۇر.
ئۈچىنچىسى، بۇ ھۆكۈم كۈچلۈك بىر سىياسىي تەسىر پەيدا قىلدى. سوتنىڭ «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» قارارى ئەنگلىيە، كانادا، گوللاندىيە ۋە لىتۋاغا ئوخشاش دۆلەتلەرنىڭ پارلامېنتلىرىدا ئوخشاش مەزمۇندىكى قارارلارنىڭ قوبۇل قىلىنىشىغا ۋەسىلە بولدى.[22] شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ «ئۇيغۇر مەجبۇرىي ئەمگىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش قانۇنى» (UFLPA) نى ئىجرا قىلىشىدا ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ مەجبۇرىي ئەمگەك مەھسۇلاتلىرىنى چەكلەش قانۇنىنى تەييارلىشىدا، سوت تەمىنلىگەن دەلىل ۋە ئىسپاتلار مۇھىم بىر تايانچ بولدى. بۇ، مەسىلىنىڭ پەقەت كىشىلىك ھوقۇق دائىرىسىدە قالماي، خەلقئارا سودا ۋە تەمىنلەش زەنجىرىگىمۇ تەسىر كۆرسىتىدىغان ئىقتىسادىي بىر مەسىلىگە ئايلانغانلىقىنى كۆرسەتتى.
تۆتىنچىسى، خىتاينىڭ ئىنكاسى، سوتنىڭ تەسىرىنىڭ قايتۇرغىلى بولمايدىغانلىقىنى ئىسپاتلىدى. خىتاينىڭ سوتنى «سىياسىي ئويۇن» دەپ ئەيىبلىشى، گۇۋاھچىلارغا ھۇجۇم قىلىشى ۋە سوت ئەزالىرىغا ئېمبارگو يۈرگۈزۈشى، ئەمەلىيەتتە خىتاينىڭ بۇ ھۆكۈمدىن نەقەدەر بىئارام بولغانلىقىنى ۋە سوتنىڭ خىتاينىڭ خەلقئارا ئوبرازىغا نەقەدەر زىيان يەتكۈزگەنلىكىنى كۆرسەتتى. خىتاينىڭ بۇنداق قاتتىق ئىنكاس قايتۇرۇشى، سوتنىڭ مەقسىتىگە يەتكەنلىكىنىڭ بىر نامايەندىسى ئىدى.
خۇلاسىلىگەندە، «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن پەقەت قانۇنىي بىر قارار بولۇپلا قالماستىن، بەلكى ئۈمىد، ھەقىقەت ۋە ئادالەتنىڭ سىمۋولىغا ئايلاندى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، زۇلۇم نەقەدەر كۈچلۈك بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ھەقىقەتنى يوشۇرغىلى بولمايدىغانلىقى ۋە خەلقنىڭ ئادالەت تىلىكىنى جىمىقتۇرغىلى بولمايدىغانلىقىنى جاكارلىدى.
سوتقا قارىتىلغان تەنقىدلەر ۋە چەكلىمىلەر
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» (Uyghur Tribunal) نىڭ تارىخىي ئەھمىيىتى ۋە تەسىرى زور بولسىمۇ، تەبىئىتى ۋە ھوقۇق دائىرىسىدىن كېلىپ چىققان بەزى چەكلىمىلەر ۋە تەنقىدلەرمۇ مەۋجۇت. بۇلارنى چۈشىنىش، سوتنىڭ خەلقئارا سىستېمىدىكى ئورنىنى توغرا باھالاشقا ياردەم بېرىدۇ.
بىرىنچىسى ۋە ئەڭ چوڭ چەكلىمە، قانۇنىي ئىجرا قىلىش كۈچىنىڭ يوقلۇقىدۇر. «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» بىر «خەلق سوتى» بولۇش سۈپىتى بىلەن، ھەر قانداق بىر دۆلەتنىڭ ياكى خەلقئارا تەشكىلاتنىڭ قوللىشى ئاستىدا قۇرۇلمىغان. شۇڭا، چىقارغان ھۆكۈمىنىڭ دۆلەتلەرنى ھەرىكەتكە كەلتۈرۈش ياكى جاۋابكارلارنى جازالاش (مەسىلەن تۇتۇش ياكى جەرىمانە قويۇش) كۈچى يوق. خىتاي ھۆكۈمىتى بۇ نۇقتىدىن پايدىلىنىپ، سوتنى «قانۇنسىز» ۋە «كۈچكە ئىگە ئەمەس» دەپ رەت قىلىشقا تىرىشتى. بۇ ئەھۋال، سوت قارارىنىڭ ئەمەلىي نەتىجىگە ئايلىنىشى ئۈچۈن باشقا دۆلەتلەرنىڭ ۋە خەلقئارا ئورگانلارنىڭ سىياسىي ئىرادىسىگە تايىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقاردى.
ئىككىنچىسى، سىياسىي تەسىر ۋە خەلقئارا ئىنكاسنىڭ چەكلىكلىكى مەسىلىسىدۇر. گەرچە سوتنىڭ قارارى نۇرغۇن دۆلەتلەردە غۇلغۇلا قوزغىغان ۋە بەزى پارلامېنتلارنىڭ «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» قارارىنى قوبۇل قىلىشىغا ۋەسىلە بولغان بولسىمۇ، ھۆكۈمەت دەرىجىلىك (مەسىلەن، ئەنگلىيە ھۆكۈمىتى) رەسمىي ئېتىراپ قىلىش تېخى ئەمەلگە ئاشمىدى. نۇرغۇن دۆلەتلەر، خىتاي بىلەن بولغان ئىقتىسادىي ۋە دىپلوماتىك مۇناسىۋەتلەرنى نەزەردە تۇتۇپ، سوتنىڭ ھۆكۈمىگە ئاساسەن خىتايغا قارشى كەسكىن تەدبىرلەرنى ئېلىشتىن ئۆزىنى قاچۇردى. بۇ، ئىقتىسادىي مەنپەئەتنىڭ كىشىلىك ھوقۇقتىن ئۈستۈن تۇتۇلغان «رېئال سىياسەت» نىڭ بىر ئىپادىسى بولۇپ، سوتنىڭ تەسىرىنى مەلۇم دەرىجىدە چەكلىدى.
ئۈچىنچىسى، كەلگۈسىدىكى ئېنىقسىزلىقلار مەۋجۇت. سوت خىزمەتلىرىنى تاماملىغان بولسىمۇ، يېڭىدىن ئوتتۇرىغا چىققان دەلىللەرنىڭ ۋە گۇۋاھچىلارنىڭ قانداق باھالىنىدىغانلىقى، توپلانغان غايەت زور ئارخىپنىڭ قانداق ساقلىنىدىغانلىقى ۋە بۇنىڭدىن كەلگۈسىدە قانداق پايدىلىنىلىدىغانلىقىغا ئوخشاش مەسىلىلەر ھەل قىلىشنى كۈتمەكتە. ئۇنىڭدىن باشقا، خىتاينىڭ داۋاملىق ھالدا خەلقئارا جامائەت پىكرىنى بۇرمىلاشقا ۋە سوتنىڭ ئىناۋىتىنى تۆكۈشكە تىرىشىشى، بۇ ھۆكۈمنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك تەسىرىگە قارىتا بىر تەھدىت شەكىللەندۈرۈشى مۇمكىن.
تۆتىنچىسى، سوتنىڭ «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» ھۆكۈمىگە قارىتا بەزى ئىختىلاپلارمۇ بار. سوت ھەيئىتى تۇغۇت كونترول تەدبىرلىرىنى ئاساس قىلىپ ئىرقىي قىرغىنچىلىق ھۆكۈمى بەرگەن بولسىمۇ، بەزى قانۇنشۇناسلار ۋە تەشكىلاتلار (مەسىلەن، كىشىلىك ھوقۇقنى كۆزىتىش تەشكىلاتى Human Rights Watch ۋە خەلقئارا كەچۈرۈم تەشكىلاتى Amnesty International)، «ئىرقىي قىرغىنچىلىق مەقسىتى» (genocidal intent) نى ئىسپاتلاشنىڭ ئىنتايىن قىيىن ئىكەنلىكىنى سەۋەب قىلىپ «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» ئاتالغۇسىنى ئىشلىتىشنىڭ تېخىمۇ مۇۋاپىق ئىكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرۈشتى. بۇ خىل ئوخشىماسلىقلار، خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ئورتاق بىر ئىنكاس قايتۇرۇشىغا ئاز بولسىمۇ تەسىر كۆرسەتتى.[23]
شۇنداقتىمۇ بۇ چەكلىمىلەر، سوتنىڭ تارىخىي ئۇتۇقىنى يوققا چىقىرالمايدۇ. «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» خەلقئارا قانۇننىڭ ئاجىزلىقىنى تولدۇرۇش، ھەقىقەتنى خاتىرىلەش ۋە دۇنيانىڭ ۋىجدانىنى ئويغىتىش جەھەتتە ئورنىنى تولدۇرغۇسىز بىر رول ئوينىدى. مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئۆزىلا، ئادالەتسىزلىككە قارشى پۇقرالار جەمئىيىتىنىڭ كۈچىنى نامايان قىلدى.
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»نىڭ قارارىدىن كېيىن: شەرقىي تۈركىستان دەۋاسى ئۈچۈن يېڭى ئىستراتېگىيەلەر ۋە كەلگۈسى تەسەۋۋۇرى
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»نىڭ خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى سىياسەتلىرىنى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» ۋە «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» دەپ بېكىتكەن ئاخىرقى ھۆكۈمى، ئۇيغۇر دەۋاسىنى بىر مەزلۇملۇق بايانىدىن، قانۇنىي سالاھىيىتى بولغان بىر ئادالەت ئىزدەش ھەرىكىتىگە ئايلاندۇرغان ئىستراتېگىيەلىك بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى دەپ باھالانماقتا. بۇ قارار، بىر ئاخىرقى نۇقتا ئەمەس، بەلكى كۈرەشنىڭ يېڭى ۋە تېخىمۇ كونكرېت بىر باسقۇچىنىڭ باشلىنىشىدۇر. بۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، بۇ تارىخىي قارارنى پاسسىپ بىر ئەخلاقىي غەلىبە سۈپىتىدە ئەمەس، بەلكى خىتاي ھاكىمىيىتىنى خەلقئارا ساھەدە جاۋابكارلىققا تارتىدىغان ئۆتكۈر بىر قانۇنىي ۋە سىياسىي قورالغا ئايلاندۇرۇش، ئۇيغۇر مۇھاجىرىتى ۋە ئالاقىدار تەشكىلاتلار ئۈچۈن تۈپ ئىستراتېگىيەلىك نىشان سۈپىتىدە گەۋدىلەنمەكتە.
بۇ قانۇنىي ئاساستا، شەرقىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇرلار ۋە باشقا ئاز سانلىقلار ئۈچۈن خەلقئارالىق قوغداش تەلىپى، ھەقلىق بىر ھوقۇقتىن ھالقىپ، خەلقئارا جەمئىيەت ئۈچۈن ئەخلاقىي ۋە قانۇنىي بىر مەجبۇرىيەت تۈسىنى ئالدى. سوتنىڭ بايقاشلىرى، 1948-يىلىدىكى ئىرقىي قىرغىنچىلىق ئەھدىنامىسىنىڭ تەرەپدار دۆلەتلەرگە يۈكلىگەن «ئالدىنى ئېلىش» مەسئۇلىيىتىنى ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنغان «قوغداش مەسئۇلىيىتى» (Responsibility to Protect – R2P) تەلىماتىنى بىۋاسىتە ئالاقىدار قىلىدۇ. بىر دۆلەتنىڭ ئۆز خەلقىگە قارىتا بۇ ئەڭ ئېغىر جىنايەتلەرنى سادىر قىلغانلىقى ئىسپاتلانغاندا، خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ئۇ خەلقنى قوغداش مەجبۇرىيىتى تۇغۇلىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ قارارنى ئاساس قىلىپ ب د ت مېخانىزملىرى ۋە دۆلەتلەر ھۆكۈمەتلىرى ئالدىدا، شەرقىي تۈركىستان خەلقىنىڭ بىخەتەرلىكىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدىغان كونكرېت قوغداش مېخانىزملىرىنىڭ تەلەپ قىلىنىشى، خەلقئارا قانۇن قائىدىلىرى نۇقتىسىدىن بىر زۆرۈرىيەتكە ئايلاندى.
ئادالەت ئىزدەشنىڭ، جىنايەتچىلەرنىڭ شەخسىي جاۋابكارلىققا تارتىلىشى بىلەن ئەمەلىيلىشىشىمۇ بىر تەبىئىي تەلەپتۇر. خىتاينىڭ خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنى ئېتىراپ قىلماسلىقى بىر توسالغۇ بولسىمۇ، «دۇنياۋى سوت ھوقۇقى» (universal jurisdiction) پىرىنسىپى بۇ نۇقتىدا باشقا بىر يول تەمىنلەيدۇ. ئۇيغۇر تەشكىلاتلىرىنىڭ، سوتنىڭ ئەستايىدىللىق بىلەن توپلىغان دەلىل-ئىسپات ھۆججەتلىرىنى ئىشلىتىپ، شى جىنپىڭ ۋە چېن چۈەنگوغا ئوخشاش يۇقىرى دەرىجىلىك ئەمەلدارلار ئۈستىدىن بۇ پىرىنسىپنى ئېتىراپ قىلىدىغان دۆلەتلەردە جىنايى ئىشلار دەۋاسى ئېچىشى، قوللىنىشقا تېگىشلىك ئۈنۈملۈك بىر قانۇنىي يول ھېسابلىنىدۇ. بۇ خىل دەۋالارنىڭ، مەسئۇللارنىڭ خەلقئارا ساھەدىكى ھەرىكەت ئەركىنلىكىنى چەكلەيدىغانلىقى ۋە ئۇلارنىڭ ئۈستىدىكى سىياسىي بېسىمنى ئاشۇرىدىغانلىقىنى مۆلچەرلەشكە بولىدۇ. بۇنىڭغا پاراللېل ھالدا، مەجبۇرىي ئەمگەك سىستېمىسىدىن ئىقتىسادىي مەنپەئەت ئالىدىغان خىتاي ۋە خەلقئارالىق شىركەتلەرگە قارىتا، ئامېرىكا ۋە ياۋروپادىكى سوتلاردا تۆلەم دەۋالىرى ئېچىلىپ جىنايەتنىڭ ئىقتىسادىي بەدىلىنىڭ كۈنتەرتىپكە كەلتۈرۈلۈشىنىمۇ مۇھىم بىر ئىستراتېگىيە دەپ قاراشقا بولىدۇ.
قانۇنىي كۈرەشنىڭ، سىياسىي ۋە دىپلوماتىك ھەرىكەتلەر بىلەن قوللاشقا ئېرىشىشى جەرياننىڭ تولۇقلىغۇچى ئامىلى بولىدۇ. سوتنىڭ قارارى، «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» ئېنىقلىمىسىنى ئىشلىتىشتىن تارتىنىۋاتقان ھۆكۈمەتلەر ئۈستىدىكى بېسىمنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن كۈچلۈك بىر دەلىل بىلەن تەمىنلەيدۇ. پارلامېنتلار دەرىجىسىدە ئېلىنغان قارارلارنىڭ، ئىجرا قىلىش ئورگانلىرىنىڭ رەسمىي سىياسىتىگە ئايلىنىشىنى رىغبەتلەندۈرۈلۈش مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ رەسمىي ئېتىراپ قىلىشنىڭ ماگنىتسكىي قانۇنىغا ئوخشاش جازالارنىڭ كېڭەيتىلىشى، جىنايەتكە شېرىك بولغان تېخنىكا شىركەتلىرىنىڭ قارا تىزىملىككە ئېلىنىشى ۋە خىتاينىڭ خەلقئارا ئورگانلاردىكى تەسىرىنىڭ چەكلىنىشىگە ئوخشاش كونكرېت قەدەملەرنىڭ ئالدىنى ئېچىشى مۇمكىن. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بۇ قارار مۇھاجىرەتتىكى ئۇيغۇرلارنىڭ پاناھلىق تەلەپلىرىنىڭ «قايتۇرۋەتمەسلىك» (non-refoulement) پىرىنسىپى دائىرىسىدە دەرھال قوبۇل قىلىنىشى ۋە ئۇلارغا ئالاھىدە بىر قوغداش سالاھىيىتى بېرىلىشى ئۈچۈن بىر مىسال تەشكىل قىلىشى مۇمكىن.
ئاخىرىدا، ئىرقىي قىرغىنچىلىقنىڭ ئىقتىسادىي مەنبەلىرىنىڭ قۇرۇتۇلۇش زۆرۈرىيىتى ئالدىنقى قاتاردىكى بىر ئىستراتېگىيەلىك ۋەزىپىدۇر. ئامېرىكانىڭ «ئۇيغۇر مەجبۇرىي ئەمگىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش قانۇنى» (UFLPA) ئەندىزىسىنىڭ دۇنياۋى مىقياستا كېڭەيتىلىشى ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىنى ئاساس قىلغان ھالدا بارلىق دېموكراتىك دۆلەتلەردە ئوخشاش قانۇنلارنىڭ چىقىرىلىشى ئۈچۈن لوبىچىلىق (تەشۋىقات-مۇرەسسە) پائالىيەتلىرىنىڭ قويۇقلاشتۇرۇلۇشى زۆرۈر. ئۇنىڭدىن باشقا، ئۇنىۋېرسىتېتلار، پېنسىيە فوندلىرى ۋە مەبلەغ سېلىش شىركەتلىرىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى بېسىم مېخانىزملىرىغا شېرىك بولغان شىركەتلەردىكى مەبلەغلىرىنى چېكىندۈرۈپ چىقىشى ئۈچۈن دۇنياۋى بىر «مەبلەغنى چېكىندۈرۈش» (divestment) ھەرىكىتىنىڭ باشلىتىلىشى، ئىقتىسادىي بېسىم ئامىلى سۈپىتىدە تاللاشلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»نىڭ ھۆكۈمى، بۇ خىل ئىقتىسادىي مۇناسىۋەتلەرنىڭ ئەمدىلىكتە پەقەت ئەخلاقىي بىر مەسىلە ئەمەس، بەلكى شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا خەلقئارالىق بىر جىنايەتكە شېرىك بولۇش دېگەنلىك بولىدىغانلىقىنى ئوچۇق ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ بىر پۈتۈن قەدەملەرنىڭ، سوتنىڭ قارارىنى تارىخىي بىر ھۆججەت بولۇشتىن چىقىرىپ، شەرقىي تۈركىستان خەلقى ئۈچۈن ئادالەت ۋە ھۆرلۈكنى ئېلىپ كېلىدىغان جانلىق بىر يول خەرىتىسىگە ئايلاندۇرۇشى نىشان قىلىنىدۇ.
خۇلاسە: «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»نىڭ مەڭگۈلۈك ئەھمىيىتى
«ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» (Uyghur Tribunal) نىڭ قۇرۇلۇشى ۋە چىقارغان ھۆكۈمى، ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئادالەت ئىزدەش كۈرىشىنىڭ پارلاق بىر بېتى سۈپىتىدە خاتىرىلەندى. تۆت يىللىق خاتىرە كۈنى مۇناسىۋىتى بىلەن بۇ جەريانغا قايتا قارىغىنىمىزدا، بۇ سوتنىڭ پەقەت بىر قانۇنىي مۇنازىرە سەھنىسىلا ئەمەس، بەلكى شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ۋىجدانىنى سىنايدىغان بىر تارازا ئىكەنلىكىنى كۆرىمىز.
بۇ سوت، ئىنسانىيەتنىڭ ۋىجدانىدا مۇھىم بىر ئورۇن ئالدى. دۆلەتلەر ۋە خەلقئارا تەشكىلاتلار سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي مەنپەئەتلەر سەۋەبىدىن سۈكۈت قىلىۋاتقاندا، بىر تۈركۈم قانۇنشۇناس، ئاكادېمىك ۋە پۇقرالار جەمئىيىتى ۋەكىللىرى ئوتتۇرىغا چىقىپ «ھەقىقەتنى سۆزلەش» مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلدى. بۇ، زۇلۇمغا ئۇچرىغان خەلقلەر ئۈچۈن ئۈمىد چىرىغى ياققان بولسا، زالىملار ئۈچۈن ھېساب سورايدىغان كۈننىڭ كېلىدىغانلىقىنى ئەسكەرتىدىغان بىر سىگنال بولدى.
سوت، ئۇيغۇرلارنىڭ ھەق-ھوقۇق ئىزدەش يوللىرىنى كېڭەيتتى. ئىلگىرى پەقەت سىياسىي تەشۋىقات ياكى كىشىلىك ھوقۇق دوكلاتلىرى ئارقىلىق ئاڭلىتىلغان ئۇيغۇر مەسىلىسى، ئەمدىلىكتە قانۇنىي دەلىللەرگە تايانغان، سوت ھۆكۈمى بىلەن تەستىقلانغان بىر «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» دەۋاسىغا ئايلاندى. بۇ، ئۇيغۇر مۇھاجىرىتىنىڭ كەلگۈسىدىكى پائالىيەتلىرى ئۈچۈن مۇستەھكەم بىر قانۇنىي ۋە ئەخلاقىي ئاساس ياراتتى.
خەلقئارا قانۇننىڭ كەملىكىنى تولۇقلاشتا پۇقرالار جەمئىيىتىنىڭ رولىنى ئوتتۇرىغا قويدى. دۆلەتلەر ئارا سىستېمىنىڭ (مەسىلەن ب د ت) قۇرۇلمىلىق ئاجىزلىقلىرى سەۋەبىدىن ھەرىكەت قىلالمىغان يەردە، خەلق سوتى ئەندىزىسىنىڭ قانداق قىلىپ ھەقىقەتنى پاش قىلىپ دۇنياۋى جامائەت پىكرىنى شەكىللەندۈرەلەيدىغانلىقىنى ئىسپاتلىدى. بۇ، كەلگۈسىدە يۈز بېرىشى مۇمكىن بولغان باشقا ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەرنى بىر تەرەپ قىلىش ئۈچۈنمۇ بىر ئۈلگە تىكلەپ بەردى.
بۇ قارارنى ئەسلەشنىڭ سىياسىي ۋە ئەخلاقىي قىممىتى ئىنتايىن زور. بۇ بىزگە شۇنى ئەسلىتىدۇكى، سوتنىڭ ھۆكۈمى بىر ئاخىرقى نۇقتا ئەمەس، ھەرىكەتنىڭ باشلىنىشىدۇر. خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى سىياسەتلىرى تېخى ئۆزگەرمىدى، مىليونلىغان ئىنساننىڭ ئازابى تېخى توختىمىدى. شۇڭا، «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى»نىڭ بەرگەن ھۆكۈمى دۇنيا لىدېرلىرىنى، شىركەتلەرنى ۋە ھەر بىر ۋىجدانلىق ئىنساننى ئۈزلۈكسىز ھەرىكەتكە چاقىرىدىغان بىر چاقىرىق بولۇپ قالىدۇ.
خۇلاسىلىگەندە، «ئۇيغۇر سوت كوللېگىيەسى» تارىخقا «سۈكۈتنى بۇزغان سوت» دەپ يېزىلدى. بەرگەن ھۆكۈمى، پەقەت قەغەز ئۈستىدىكى سۆزلەرلا ئەمەس، ئىنسانىيەتنىڭ ئورتاق قىممەت قاراشلىرىنى قوغداش يولىدىكى بىر مەشئەلدۇر.
ئىزاھاتلار:
[1] Uyghur Tribunal, Uyghur Tribunal Judgment, delivered by Sir Geoffrey Nice QC (London: Uyghur Tribunal, 2021), 1-2.
[2] House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, Debate Pack CDP 2022-0009 (London: UK Parliament, 2022), 2.
[3] Newlines Institute for Strategy and Policy, The Uyghur Genocide: An Examination of China’s Breaches of the 1948 Genocide Convention (Washington, D.C.: Newlines Institute, 2021), 2.
[4] Uyghur Tribunal, Judgment, 2.
[5] Human Rights Watch, «Break Their Lineage, Break Their Roots»: China’s Crimes against Humanity Targeting Uyghurs and Other Turkic Muslims (New York: Human Rights Watch, 2021), 1.
[6] United States Holocaust Memorial Museum, «To Make Us Slowly Disappear»: The Chinese Government’s Assault on the Uyghurs (Washington, D.C.: Simon-Skjodt Center for the Prevention of Genocide, 2021), 2.
[7] Uyghur Tribunal, Judgment, 1.
[8] House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2.
[9] House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2-3.
[10] United States Holocaust Memorial Museum, To Make Us Slowly Disappear, 59.
[11] Uyghur Tribunal, Judgment, 1.
[12] Newlines Institute, The Uyghur Genocide, 3.
[13] Uyghur Tribunal, Judgment, 5.
[14] Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, OHCHR Assessment of human rights concerns in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, People’s Republic of China (Geneva: OHCHR, 2022), 12.
[15] OHCHR, Assessment, 21-25.
[16] Laura Murphy et al., Driving Force: Automotive Supply Chains and Forced Labor in the Uyghur Region (Sheffield: Sheffield Hallam University Helena Kennedy Centre for International Justice, 2025), 1-2.
[17] Murphy et al., Driving Force, 1-2.
[18] Human Rights Watch, Break Their Lineage, 2.
[19] Uyghur Tribunal, Judgment, 1.
[20] Newlines Institute, The Uyghur Genocide, 2.
[21] Uyghur Tribunal, Judgment, 49.
[22] House of Commons Library, The Uyghur Tribunal, 2.
[23] Human Rights Watch, Break Their Lineage, 1.
مەنبەلەر:
- House of Commons Library. The Uyghur Tribunal. Debate Pack CDP 2022-0009. London: UK Parliament, 2022.
- Human Rights Watch. «Break Their Lineage, Break Their Roots»: China’s Crimes against Humanity Targeting Uyghurs and Other Turkic Muslims. New York: Human Rights Watch, 2021.
- Murphy, Laura, Kendyl Salcito, Yalkun Uluyol, and Mia Rabkin. Driving Force: Automotive Supply Chains and Forced Labor in the Uyghur Region. Sheffield: Sheffield Hallam University Helena Kennedy Centre for International Justice, rev. July 2025.
- Newlines Institute for Strategy and Policy. The Uyghur Genocide: An Examination of China’s Breaches of the 1948 Genocide Convention. Washington, D.C.: Newlines Institute, 2021.
- Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. OHCHR Assessment of human rights concerns in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, People’s Republic of China. Geneva: OHCHR, 2022.
- United States Holocaust Memorial Museum. «To Make Us Slowly Disappear»: The Chinese Government’s Assault on the Uyghurs. Washington, D.C.: Simon-Skjodt Center for the Prevention of Genocide, 2021.
- Uyghur Tribunal. Uyghur Tribunal Judgment. Delivered by Sir Geoffrey Nice QC. London: Uyghur Tribunal, 2021.
