ANI |  2025-يىلى 10-دېكابىر،  لوندون [ئەنگلىيە]: دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى (د ئۇ ق) نىڭ سابىق رەئىسى دولقۇن ئەيسا، 2025-يىللىق ئۇيغۇر ئىرقىي قىرغىنچىلىقىنى ئېتىراپ قىلىش كۈنىدە، خىتاينىڭ ئۇيغۇرلارغا قىلىۋاتقان زىيانكەشلىكى ئۈچۈن ئادالەت ۋە جاۋابكارلىقنى سۈرۈشتۈرۈش چاقىرىقىنى يېڭىلىدى. ئۇ ئېتىراپ قىلىش ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلغان تۆت يىللىق پائالىيەتنى خىتاينىڭ ۋەھشىيلىكلىرىگە بولغان يەرشارىۋى تونۇشنى ئۆستۈرۈشتىكى بۇرۇلۇش نۇقتىسى دەپ تەسۋىرلىدى.

لوندوندىكى بىر ئاخبارات يىغىنىدا سۆز قىلغان دولقۇن ئەيسا، 2021-يىلى 9-دېكابىردىكى جىددىي پەيتلەرنى ئەسلەپ ئۆتتى. شۇ كۈنى سېر جېفرى نايس (Sir Geoffrey Nice) رىياسەتچىلىكىدىكى مۇستەقىل «ئۇيغۇر سوتى» خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي مىللەتلەرگە قارشى ئىرقىي قىرغىنچىلىق، قىيىن-قىستاق ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت سادىر قىلغانلىقىنى جاكارلىغان ئىدى.

دولقۇن ئەيسا مۇنداق دېدى: «بۇ ھۆكۈم بىزنىڭ تارىخىمىزنى ئۆزگەرتتى. گەرچە ئۇ ئازاب-ئوقۇبەتلەرنى يوقىتىپ كېتەلمىگەن بولسىمۇ، ئەمما ئۇ جىمجىتلىقنى بۇزۇپ تاشلىدى ۋە بىزنىڭ ئازابىمىزنىڭ ئەمدى سەل قارالماسلىقىغا كاپالەتلىك قىلدى.»

دولقۇن ئەيسا دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوتى (ICC) ۋە خەلقئارا سوت مەھكىمىسى (ICJ) قاتارلىق ئەنئەنىۋى خەلقئارا قانۇن مېخانىزملىرىغا مۇراجىئەت قىلىش ئىمكانسىز بولغانلىقتىن، 2020-يىلى بۇ «خەلق سوتى»نى قۇرغانلىقىنى چۈشەندۈردى.

مەبلەغنىڭ چەكلىكلىكى، پىدائىيلارغا تايىنىش ۋە خىتاي دائىرىلىرىنىڭ گۇۋاھچىلارغا تەھدىت سېلىشىغا قارىماي، سوتنىڭ نەتىجىلىرى مۇستەھكەم تۇردى. ئۇ خىتاينى گۇۋاھچىلار، تەتقىقاتچىلار ۋە دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنى نىشان قىلغان قارىلاش ھەرىكەتلىرى ئارقىلىق بۇ جەرياننى ئىنكار قىلىشقا ئۇرۇنغانلىق بىلەن ئەيىبلىدى.

دولقۇن ئەيسانىڭ ئېيتىشىچە، بۇ سوتنىڭ ھۆكىمى قانۇنىي ۋە سىياسىي ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچنىڭ ئاساسىغا ئايلانغان. كانادا، ئامېرىكا، فرانسىيە، ئەنگلىيە ۋە ياۋروپا پارلامېنتى قاتارلىق ئون پارلامېنت ئۇيغۇر ئىرقىي قىرغىنچىلىقىنى رەسمىي ئېتىراپ قىلغان.

ئۇنىڭ يەكۈنلىرى يەنە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى كىشىلىك ھوقۇق ئىشخانىسىنىڭ 2022-يىللىق دوكلاتىغا تەسىر كۆرسەتكەن بولۇپ، مەزكۇر دوكلاتتا خىتاينىڭ قىلمىشلىرىنىڭ «خەلقئارالىق جىنايەتلەرنى، بولۇپمۇ ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەرنى شەكىللەندۈرۈشى مۇمكىنلىكى» بايان قىلىنغان.

دولقۇن ئەيسا سوتنىڭ نەتىجىلىرىدىن ئىلھام ئالغان بىر يۈرۈش خەلقئارالىق قانۇنىي ھەرىكەتلەرنى تەكىتلىدى. دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى ۋە «يەرشارىۋى قانۇنىي ھەرىكەت تورى» (GLAN) ئەنگلىيەدە ھۆكۈمەتنىڭ مەجبۇرىي ئەمگەككە چېتىشلىق ئىمپورت مەھسۇلاتلىرىغا قارىتا ھەرىكەتسىزلىكىگە قارشى دەۋادا غەلىبە قازانغان.

بۇنىڭدىن باشقا، ئارگېنتىنا، فرانسىيە ۋە ئىسپانىيەدە خىتاينىڭ خۇاۋېي (Huawei)، داخۇا (Dahua) ۋە خىكۋىژىن (Hikvision) قاتارلىق شىركەتلىرىگە قارشى دېلولار تۇرغۇزۇلغان بولسا، ئاۋسترالىيە ئۇيغۇر تەڭرىتاغ ئاياللار جەمئىيىتى Hmart نى مەجبۇرىي ئەمگەككە باغلانغان مەھسۇلاتلارنى ئىمپورت قىلغانلىقى ئۈچۈن ئەرز قىلغان. دولقۇن ئەيسا سۆزىنى خۇلاسىلاپ: «ئۇيغۇر سوتى خىتاينىڭ جىنايەتلىرىنى ئاشكارىلاپلا قالماي، يەرشارىۋى مۇنازىرىنى ئۆزگەرتتى» دېدى.