amerika «birleshme agentliqi» ning 24-marttiki xewrige qarighanda, bu yil 2-ayning axirida, taylandtiki musulman teshkilatlirining wekilliri bu dolette tutup turuluwatqan 40 uyghurgha hokumetning ularni xitaygha qayturup berish pilani yoqluqigha kapalet bergen. epsuski, 72 saetke yetmigen waqit ichide, bu kishiler mexpiy halda qeshqer uchidighan ayropilangha chiqirilghan. b d t mutexessisliri we kishilik hoquq teshkilatliri ularning qiyin-qistaqqa yaki bashqa eghir jazagha duch kelidighanliqini agahlandurghan idi. tayland hokumitining bu herikiti xelqara jemiyetning kuchluk eyiblishige uchridi.
melum bolghinidek, bu 40 uyghur er 2014-yili xitayning basturushliridin qechip chiqqandin keyin taylandta qanunsiz kochmen dep qolgha elinghan 300 din artuq uyghurning bir qismi. 2015-yili, tayland dairiliri 109 uyghurni hayatining xewpke uchrishigha qarimastin xitaygha qayturup berdi, bu heriket xelqara jemiyetning qattiq tenqidige uchridi. shuningdin keyin, qalghan uyghurlar 11 yildin buyan tayland kochmenler idarisige qarashliq tutup turush merkezliride intayin nachar sharaitlarda tutup turuldi. bu jeryanda, bir qanche uyghur bextke qarshi kesel sewebidin qaza qildi.
xewerde eytilishiche, tayland hokumiti chegradin qoghlap chiqirish qarari chiqirishtin ilgiri bu pilanni yoshurghan. guwahliq sozige qarighanda, tayland parlament tekshurushidiki yighin xatirisi we sohbetlerge qarighanda, tayland dairiliri bu qararni amma, parlament ezaliri we musulman diniy rehberlerdin yoshurupla qalmay, yene axirqi minutqiche xitaygha qayturush pilanini ret qilip, uyghurlar we ularning qollighuchilirini axirqi erz qilish pursitidin mehrum qilghan.
bu mexpiy chegradin qoghlap chiqirish herikiti xelqara kishilik hoquq teshkilatliri we parlament ezalirining keng eyiblishige uchridi. amerika bu weqege chetishliq bir qanche tayland emeldarlirigha jaza yurguzdi, yawropa ittipaqi we bashqa ittipaqdashlirimu tayland hokumitining bu qilmishigha narazliq bildurdi. ilgiri, bir qanche xelqaraliq teshkilat we gherb hokumetliri taylandni ziyankeshlikke uchrashtin ensirep, uyghurlarni xitayghaqayturmasliqqa chaqirghan. qandaqla bolmisun, tayland axirida 1-aydiki memliketlik bixeterlik yighinida uyghurlarni yurtigha qayturushni qarar qilip, buning xitayning uyghurlargha «yaxshi muamile qilinidighanliqi» toghrisidiki wedisige asaslanghanliqini otturigha qoydi. eslide tayland dairiliri bash ministir shinawatraning xitaydin ziyaritidin keyinla buni muzakire qilishqa bashlighan.
tayland hokumiti bu qararni aqlap, uyghurlar yurtigha qayturulghandin keyin ularni «yoqlap» kelgenlikini we uyghurlarning «yaxshi muamilige» uchrighanliqini delilligenlikini ilgiri surdi, hetta uyghurlarning «oz ixtiyarliqi bilen qaytip kelgenliki» ni otturigha qoydi. lekin, pakitlar bu teshebbusni qollimaydu. bu uyghurlarning oz ixtiyarliqi bilen qayturulmighanliqi, hemde sirttin yardem telep qilghanliqi we yurtigha qayturulushtin burun achliq elan qilish arqiliq ozlirining naraziliqini ipadiligenliki toghruluq nurghun pakitlar bar.
2025-yili 25-mart
